Эстонире пурӑнакан йӑхташсем «Ӑраскал» кӑларӑм йӗркелесе пынине Чӑваш халӑх сайчӗ унччен пӗлтернӗччӗ-ха.

Вӑл передачӑна Ираида Захарова ертсе пырать. Унӑн черетлӗ каларӑмӗ ака уйӑхӗн 8-мӗшӗнче 19 сехет те 35 минутра эфира тухӗ.

Ираида Захарова Фейсбукри хӑйӗн страницинче пӗлтернӗ тӑрӑх, черетлӗ кӑларӑма чӑваш чӗлхине халаллӗҫ. Ӗмӗрсем иртнӗ май чӗлхемӗр аталанни, вӑл улшӑнса пыни пирки калаҫӗҫ. Тепӗр майлӑ каласан, вӑл передача ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче палӑртакан Чӑваш чӗлхи кунне халалланӑскер пулӗ. Эфирта Виталий Адюков юррисем янӑрӗҫ.

Иртнӗ уйӑхри ӗҫе пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Тӗнчере коронавирус сарӑлнине пула пӗтӗм ҫӗршыв канать пулин те Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ ӗҫлет-ха.

Пуш уйӑхӗ Чӑваш чӗлхи лабораторийӗшӗн самай ӑнӑҫлӑ иртрӗ теме пулать. Сӑмахсарсен сайчӗ те ҫӗнӗ сӑмах пуххипе — чӑвашла-эсперанто сӑмах пуххипе — пуянланчӗ, Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче те ҫӗнӗ рекорд лартма тӳр килчӗ. Иртнӗ уйӑхра эпир 45 595 ҫӗнӗ мӑшӑр кӗртме пултартӑмӑр! Маларах пирӗн чи пысӑк хисеп иртнӗ ҫулхи раштав уйӑхӗнчеччӗ — ун чухне 44 пин те 371 мӑшӑр кӗртме май килнӗччӗ. Халӗ вара рекорда ҫӗнетрӗмӗр. Сӑмах май, Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ хӑйӗн ӗҫне иртнӗ ҫул ака уйӑхӗн 5-мӗшӗнче пуҫланӑччӗ. Ун чухне корпусра 34,8 пин мӑшӑр кӑначчӗ. Апла-тӑк, ҫулталӑк хушшинче эпир 300 пин мӑшӑр тума пултартӑмӑр-пултартӑмӑрах — пирӗн корпусра халь чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен 349 пин те 772 мӑшӑрӗ пур.

45 пин ытла мӑшӑр тунӑ май эпир Шолоховӑн «Лӑпкӑ Донне» (3 кӗнекине кӗртсе ҫитернипе пӗрех, халь тӑваттӑмӗшӗпе ӗҫлеме пуҫлӑпӑр), Мальцевӑн «Кашни киле кӗр» романне, Сергей Алексеевӑн тата ыттисен хайлавӗсене кӗртрӗмӗр. Ҫав шутра Антон Чеховӑн «Каштанкине» те.

Малалла...

Онлайн сӑмах пуххиллӗ сайта тата тепӗр словарь хушӑнчӗ. Ку хутӗнче ҫӗнни шутне чӑвашла-эсперанто сӑмах пуххи кӗчӗ. Словаре Чӑваш Енри эсперанто юхӑмӗн активисчӗ Александр Блинов хатӗрленӗ.

Ҫак словарьте сӑмах йышӗ пысӑках мар пулин те — унта пурӗ те 500 кӑна, анчах та автор тӑтӑш усӑ куракан сӑмахсене суйласа илнӗ май унӑн усси пысӑк пулнине палӑртмалла. Унсӑр пуҫне, словарьте тӗслӗхсем нумай. Кашни словарь статйинче вӗсене вӑтамран пиллӗк таран илсе панӑ.

Аса илтеретпӗр, электронлӑ сӑмахсарсен сайтӗнче тӗрлӗ словарьсен электронлӑ версийӗсене тупма пулать. Словарӗсем кунта чӑвашла-вырӑсли те, вырӑсла-чӑвашли те, чӑвашла-тутарли те, чӑвашла-нимӗҫли те пур. Унсӑр пуҫне сайтра чӑваш ячӗсене словарьне тата этимологи словарӗсене тупма пулать. Кунтах Н.И. Ашмарин хатӗрленӗ сӑмах пуххин тулли варианчӗ те вырнаҫнӑ.

Ҫынсем коронавирус сарӑлна чухне килте карантинра ларнӑ май Александр Блинов лингвист чӑвашла вӗрентме шутланӑ. Пуш уйӑхӗн 24-мӗшӗнчен пуҫласа «Полигон» пултарулӑх лапамӗнче чӑваш чӗлхипе экспресс-онлайн-курс ирттерме пуҫлӗҫ. Пӗрремӗш заняти паян иртнӗ ӗнтӗ.

Занятисене Александр Блинов хӑй ертсе пырӗ. 10 занятире лексикӑпа тата грамматикӑпа паллаштарӗҫ, кунсӑр пуҫне чӑвашла ӑнланма тата калаҫма вӗрентӗҫ. Онлайн-курс «Полигон» пултарулӑх лапамӗн «Контактри» ушкӑнӗнче иртӗ. Унта ҫак каҫапа каймалла: https://vk.com/polygon21. Курс тӳлевсӗр.

Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ӗҫӗнче паян пӗлтерӗшлӗ самант пулса иртрӗ — пахалӑхлӑ куҫару тума кирлӗ мӑшӑрсен йышӗн 1/3 пайне туса ҫитертӗмӗр. Хальхи вӑхӑтра чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрсен шучӗ 333 333-рен иртрӗ!

Хальхи вӑхӑтра Яндекс.Тӑлмачра та, эпир хамӑр хатӗрленӗ машшин куҫарӑвӗн сайтӗнче те чӑвашларан вырӑсла тата вырӑсларан-чӑвашла куҫарма май пур пулин те вӑл тем тесен те ҫав териех пахалӑхлӑ мар. Хӑшпӗр чухне лайӑхах куҫарса парать, тепӗр чухне ӑнланма ҫеҫ пулать, виҫҫӗмӗшӗнче вара пач та ӑнланмалла мар куҫарса парать. Ҫакӑн сӑлтавӗ — куҫару тума мӑшӑрсем ҫителӗксӗртерех пулнинче. Тем тесен те эпир хамӑр вӗрентнӗ модельте те, «Яндекса» панинче те пурӗ те 250 пин мӑшӑр кӑна. Мӑшӑрсен йышне миллиона ҫитерсен ҫеҫ йӗркеллӗ, тивӗҫлӗрех куҫару тума май пулӗ.

Ҫавна май эпир пурне те ҫак ӗҫе хутшӑнма чӗнсе калатпӑр! Мӗнлде пулӑшма пултаратӑр-ха?

1) Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче чӑвашла пуплевӗшсене вырӑсла куҫарса (ку ӗҫе пурте тӑваймаҫҫӗ пулин те, хӑшӗ-пӗри ӑна пурнӑҫлама пултаратех!);

2) Сканерланӑ чӑвашла текстсенчи йӑнӑшсене юсаса тухса (эпир сире кӗнекен ӳкернӗ страницисене тата хӑй текстне парӑпӑр — сирӗн сканерланӑ хыҫҫӑн юлнӑ йӑнӑшсене юсаса тухмалла пулӗ);

3) Эпир ӑсталанӑ машшин куҫарӑвӗн сайчӗпе усӑ курса чӑвашларан-вырӑсла тата вырӑсларан чӑвашла куҫарса (ҫапла май пирӗн куллен усӑ куракан тӗслӗхсем пухӑнӗҫ);

4) Чи ҫӑмӑл ӗҫ вара — эпир ӑсталанӑ машшин куҫарӑвӗн сайтӗнче пирӗн тӑлмач хатӗрленӗ куҫарусене хакласси (кунта япӑххисемпе аван куҫарусене ҫеҫ сирӗн суйламалла).

Малалла...

«Язык это великое целое, вековое создание творческой мысли народа...»

(Н.И. Ашмарин).

Тӑван чӗлхемӗрӗн хальхи лару-тӑрӑвӗ те, пуласлӑхӗ те куллен калаҫтарни темскерле кичем шухӑшсене те сирме пулӑшать. Нумаях пулмасть тӑван чӗлхесен эрнинче чӑвашсем те Фейсбукра ӑна тӑтӑш аса илни таҫти шӑплӑха юлмарӗ пулас. Чӑвашлӑхӑн янкӑр тӳпинчи сӳнсех пӗтеймен шевлине чӗртсе тӑратма тӑрӑшакансене чунтанах Тав сӑмахӗ калас килет. Эсир каланисем, палӑртнисем таҫта аякра пулсассӑн та ҫав-ҫавах маншӑн та янӑравлӑ саспах илтӗнеҫҫӗ.

Манӑн малаллахи сӑмахӑм чи паллӑ чӗлхе ӑраскалҫи пирки пулӗ. Пултаруллӑ чӑвашсен ретӗнче унӑн кӳлепи чи малти вырӑнта тӑрать. Ҫак асамҫӑ чӗлхе тӗпчевҫи-сыхлавҫи ҫуралнӑранпа кӑҫал кӗр кунне 150 ҫул ҫитнине хамӑр тӑрӑхра палӑртма пуҫланӑ та ӗнтӗ.

Тӗнчипех паллӑ финн чӗлхеҫи Г.И. Рамстедт (1873-1950) тепӗр пирӗншӗн пушшех паллӑ чӗлхеҫӗ пирки тӑтӑш ҫапларах аса илтернӗ: «So sagt der ausgezeichnete Erforscher und Kenner des Tschuwassischen Aschmarin». Ялан вӑл: «Н.И. Ашмарин кун пирки ҫапла калать», — тенӗ.

Малалла...

Тутарстанри шкул ачисем тӗп патшалӑх экзаменне тытмалли предметсене суйланӑ. Чӑваш чӗлхипе экзамен тытас кӑмӑллисем те пур.

Кӳршӗллӗ регионта кӑҫал тӑхӑр класс вӗренсе пӗтерекенсенчен 1949 ача тутар чӗлхипе тӗп патшалӑх экзаменне тытма палӑртса хунӑ. Пӗлтӗр кун пеккисен йышӗ 1600 вӗренекен пулнӑ. Ҫак цифрӑсене Тутарстанӑн Вӗренӳ министерствин ӗҫченӗ Марина Алексеева пӗлтернӗ.

Марина Алексеева каланӑ тӑрӑх, 2020 ҫулта 100 ача чӑваш чӗлхипе экзамен тытма ӗмӗтленет. Удмурт тата мари чӗлхисене суйланисем те пур.

Тӑван чӗлхене суйлакансен йышӗ ҫапах та сахалтарах. Математика предметне, акӑ, Тутарстанри 405 пин ача суйланӑ. Ҫакӑ вӑл е ку предмет ӳлӗмрен вӗренме кӗнӗ чух кирлӗ пулассипе ҫыхӑннӑ пулинех.

Чӑваш ачисен клубӗ шāматкун, пуш уйӑхӗн 7-мӗшӗнче, тӑван чӗлхене вēренес шухӑшлā шӑпӑрлансене хӑй патӗнче пуҫтарнӑ.

Ҫакӑн пирки эпир «Аталану» ассоциаци пуш уйӑхӗн 6-мӗшӗнче «Контактра» халӑх ушкӑнӗнче пӗлтернӗ. Унта ҫырнӑ тӑрӑх, икē ушкāнāн та занятийē Шупашкарти Ленин проспектēнчи 15-мӗш ҫyртра, тепӗр майлӑ каласан, Чӑваш Ен наци вулавӑшӗнче иртнӗ. Заняти вулавӑшри 212-мēш пулēмре пулассине пӗлтернӗ. «Шкул ҫулне ҫитмен ачасен ушкāнē 14 сехетре, аслā ушкāнāн вара 13 сехетре занятийēceм пуҫланēҫ», — хыпарланӑ «Аталану» ассоциацире.

Тӗплӗнрех ыйтса пӗлмелли телефон номерӗсене те кӑтартнӑ унта.

Занятие хӑш ҫулхи тата миҫе ача пухӑнни пирки хыпарланине каярах пӗлтерменччӗ.

Федераци Канашӗн сайтӗнчи видео скринӗ

Чӑваш Ене республикӑн пӗрремӗш президенчӗ пулнӑ Николай Федоров килнӗ. Вӑл кунта килсен тӑван чӗлхе ыйтӑвӗ пирки те сӑмах хускатнӑ.

Николай Федоров Шупашкара килсен ЧР Наци вулавӑшӗнче пулса курнӑ. Николай Васильевич ҫитес вӑхӑтра тӑван чӗлхене вӗрентме, учебниксемпе преподавательсене хатӗрлеме хушма укҫа пулассине пӗлтернӗ. Ҫакна Конституцири тӳрлетӳ те, этнокультурӑна упрасси, тума хӗтӗртет.

«Хушма укҫа уйӑрса парӗҫ, хала ав ҫӗнӗ институт, тӑван чӗлхесене вӗренме тата аталанма пулӑшакан федераци фончӗ, туса хучӗҫ, ӑна эпӗ ертсе пыратӑп. Хальлӗхе унта пысӑках мар укҫа, 200 миллион тенке яхӑн», - тенӗ Николай Федоров.

Ҫулталӑкне ку тӗллевпе 2 миллиард тенке яхӑн уйӑрма палӑртаҫҫӗ.

Чӑвашсен «Хавал» пуҫару ушкӑнӗ чӑваш чӗлхин 11-мӗш уйлӑхне хутшӑнма чӗнет. Кӑҫал вӑл утӑ уйӑхӗн 1–8-мӗшӗсенче «Сурские зори» кану базинче (вӑл Чӑваш Республикинчи Етӗрне районӗнче вырнаҫнӑ) иртӗ.

«Хавал» уйлӑх Раҫҫейӗн тӗрлӗ регионӗнчен тата ют ҫӗршывран килнисене чӑваш чӗлхине ӑша илтерет. Унта опытлӑ вӗрентекенсем пулӗҫ. Семинарсем, лекцисем, ҫавра сӗтелсемпе тренингсем йӗркелӗҫ. Чӑваш, миноритарлӑ ытти культурӑпа чӗлхесене аталантаракан кӑсӑклӑ ҫынсемпе паллашма май килӗ. Сӑр юханшывӗ хӗрринче пӗччен е ҫемьепе пӗрле канма та май туса парӗҫ.

Чӑваш чӗлхине хальхи коммуникативлӑ тата грамматика меслечӗсене тӗпе хурса вӗрентӗҫ. 3-10 ҫулсенчи ачасем валли уйрӑм программа пулӗ, 11 ҫултан аслӑраххисем валли те ятарлӑ программа йӗркелӗҫ.

Уйлӑха Мускаври урал-алтай чӗлхисен ӑслӑлӑх ӗҫченӗ, филологи ӑслӑлӑх кандидачӗ Александр Савельев (Сантӑр Савкилта), Эктор Алос и Фонт (Шупашкар-Барселона) социолингвист, Айрат Тухватуллин (Хусан) истори факультетӗн доценчӗ, истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ; Арцём Федоринчик (Тимукка) (Шупашкар-Кейӳ) чӗлхеҫӗ-типолог, филологи ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ килсе ҫитӗҫ.

Малалла...